ანოტაცია

ნაშრომში გაანალიზებულია მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის თანამედროვე პრობლემები საქმიანი ციკლების თეორიების მიხედვით. ხაზგასმულია, რომ მიმდინარე გლობალური კრიზისის მთავარი მიზეზი მსოფლიო ეკონომიკის დისპროპორციაა, რაც ხანგრძლივი დროის მანძილზე შენიღბული იყო ეროვნული ვალის ზრდით, უპირველეს ყოვლისა, აშშ-სა და იაპონიაში. ეს დისპროპორცია გამოწვეულია, ერთი მხრივ, აშშ-ში, იაპონიასა და ევროპაში წარმოების პოტენციურ შესაძლებლობებსა და მეორე მხრივ, საკუთარი წარმოების პროდუქციის გასაღებისათვის საჭირო ადეკვატურ ბაზრებს შორის შეუსაბამობით, რაც, თავის მხრივ, განპირობებულია დასავლეთის ქვეყნების ისტორიული სურვილით, შეინარჩუნონ თავიანთი ჰეგემონია მესამე მსოფლიოს ქვეყნებზე ამ ქვეყნების ჩამორჩენილობითა და ექსპლუატაციით, რაც აშშ-ს, იაპონიასა და დასავლეთ ევროპას ბუმერანგივით დაუბრუნდა. ალბათ, ამ ქვეყნებში ეკონომიკური მდგომარეობა უკეთესი იქნებოდა აფრიკას, რუსეთს, ლათინურ ამერიკასა და ინდოეთს უფრო განვითარებული ეკონომიკა რომ ჰქონდეთ. ამ მოვლენას ჯოზეფ სტიგლიცმა „გლობალური მოთხოვნის სისუსტე“უწოდა.

პოლიტიკოსებს, რომლებსაც ეკონომიკის იდეალური მოდელი წარმოუდგენიათ ნულოვანი სახელმწიფო სექტორით, არ ესმით, რომ მსგავსი სისტემა უკიდურესად არასტაბილურია. დღეისათვის სადავო არ უნდა იყოს ის, რომ ბაზარი თავისთავად პანაცეა არარისდა მას არ ძალუძს,სრულად მოახდინოს ეკონომიკური საქმიანობის კოორდინაცია, განსაკუთრებით კრიზისულ სიტუაციებში. ამიტომ საჭიროა გონივრული სახელმწიფო რეგულირება და დაგეგმვა.

საკვანძო სიტყვები: კრიზისი, ეკონომიკური ციკლი, რეცისია, ფინანსური სიმყიფე, საბანკო სექტორი, ფულის მულტიპლიკატორი, საპროცენტო განაკვეთი, საკრედიტო ბუმი, ერთობლივი მოთხოვნა, ლიბერალიზმი.

როგორც ცნობილია, აშშ-ის ფედ-ი, ინგლისის ბანკი, ევროპის ცენტრალური ბანკი და სხვა ცენტრალური ბანკები 2007-2009 წლების ფინანსური კრიზისის შემდეგ შეუდგნენ ე.წ. „რაოდენობრივი შერბილების“ პროგრამების რეალიზაციას. მათ აქტიურად დაიწყეს სხვადასხვა სავალო ვალდებულებების (მათ შორის, დაბალი ხარისხის) შესყიდვა, რითაც ყოველ წელს მიმოქცევის არხები ასობით მილიარდი დოლარით, ფუნტი სტერლინგით და სხვა ვალუტით შეივსო. გარდა ამისა, ცენტრალურმა ბანკებმა დაიწყეს საპროცენტო განაკვეთების თანმიმდევრული შემცირების პოლიტიკის გატარება როგორც პასიურ, ისე აქტიურ ოპერაციებზე. შედეგად, შვედეთის, დანიის, შვეიცარიის, იაპონიის ცენტრალური ბანკების, ასევე ევროპის ცენტრალური ბანკის დეპოზიტებზე განაკვეთები უარყოფითი გახდა. ფული არა მხოლოდ ბევრი დაგროვდა, არამედ ის თითქმის უფასო გახდა.

პარადოქსი მდგომარეობს იმაში, რომ დასავლეთის წამყვანი ცენტრალური ბანკების მსგავსმა ფულადმა ექსპანსიამ არა მხოლოდ ვერ შეძლო რეალური ეკონომიკის განვითარების გააქტიურება, არამედ პირიქით, დაიწყო მისი წარმართვა გამოუვალი ჩიხისკენ. ასეთი პარადოქსის მიზეზები რამდენიმეა. პირველი, ფულის „საბეჭდი მანქანების“ პროდუქციის სულ უფრო მეტი წილი მიედინება ფინანსურ ბაზრებზე, სადაც გაჩაღებულია სპეკულაციური თამაშები სრული აზარტით. რეალურ სექტორში ფული არ შედის, ვინაიდან მას იქ არ ელოდება მაღალი და სწრაფი მოგების მიღება. მეორე, „საბეჭდი მანქანების“ პროდუქცია სულ უფრო კარგავს ფულის ნიშნებს. როგორც ცნობილია, ფულის პირველი და ძირითადი ეკონომიკური ფუნქცია „ღირებულების საზომი“ ფუნქციაა. დღეისათვის ფულის მეშვეობით უკვე შეუძლებელია საქონლისა და მომსახურების როგორც ღირებულების, ისე ფასის გაზომვა. ამის ნათელი მაგალითია ნავთობზე ე.წ. „ფასები“, რომელიც შეიძლება წლის განმავლობაში მრავალგზის შეიცვალოს. ასეთი მკვეთრი რყევები აიხსნება არა იმით, რომ თითქოს ადგილი აქვს „შავი ოქროს“ მოპოვების პირობების ან მოთხოვნისა და მიწოდების თანაფარდობის რადიკალურ ცვლილებებს. საქმე ისაა, რომ ფასები უკვე იზომება ისეთი ინსტრუმენტების დახმარებით, რომელსაც ჩვენ ინერციით ვუწოდებთ „ფულს“. ამასთან, ეს სულაც არაა ფული თავისი ხუთი კლასიკური ეკონომიკური ფუნქციით (ღირებულების საზომი, გაცვლის საშუალება, გადახდის საშუალება, განძის დაგროვების საშუალება, მსოფლიო ფული). ეს სპეკულაციის, მანიპულაციისა და სიმდიდრის გადანაწილების ყველაზე ბანალური ინსტრუმენტია „ფულის გამგებლების“ სასარგებლოდ, ე.ი., იმათ სასარგებლოდ, რომლებიც აკონტროლებენ „საბეჭდ მანქანებს“. ყოველგვარი გადაჭარბების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენ დღეს მოწმენი ვართ „ფულის კვდომის“[1].

ნებისმიერი კრიზისის წარმოშობის, შემდგომი გაღრმავებისა და ეკონომიკური ციკლის დასრულების ძირითადი მიზეზი საკრედიტო ოპერაციების შეზღუდვაა, რაც ეკონომიკური აქტივობისა და მოთხოვნის გარდაუვალ ვარდნას იწვევს. თავის მხრივ, ეს ფონი შემდგომ ეტაპზე განაპირობებს კრედიტებზე დაბალ მოთხოვნას. ეს კარგად ჩანს როგორც 2008 წლის კრიზისის დაწყების მიზეზების, ასევე აშშ-ის ეკონომიკის განვითარების მომდევნო ეტაპის მაგალითებზე. აქ საქმე არა იმდენად ინიექციების მოცულობაშია, რამდენიც იმ ფულად მასაზე, რომელიც მიიმართა  დაკრედიტებაზე.

კრედიტების შემცირება საბანკო სისტემის ბუნებრივი რეაქციაა რეცესიის ნიშნებისა და დაკრედიტების რისკების ზრდის მიმართ. ეს შეიძლება მეორად გამოვლინებად ჩავთვალოთ. რაში გამოიხატება საქმიანი აქტივობის ვარდნის პირველადი მიზეზები და შესაძლებელია თუ არა მისი პროგნოზირება? რატომ ხდება, რომ კრიზისები ზოგჯერ დამანგრეველ ზემოქმედებას ახდენს ეკონომიკაზე, ზოგჯერ კი შედარებით უმტკივნეულოდ ჩაივლის? რა მოვლენები უსწრებს კრიზისებს და როგორია ამ კრიზისების დინამიკა?

ამ კითხვებზე საპასუხოდ აუცილებელია რამდენიმე ჰიპოთეზის მოშველიება. ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა `ფინანსური სიმყიფის” ჰიპოთეზა[2], რომელიც ეკუთვნის კეინზიანური სკოლის წარმომადგენელს ჰაიმან მინსკის. ის მას კრედიტების ხელმისაწვდომობისა და მისი მომსახურების შესაძლებლობების ფუნქციის სახით წარმოგვიდგენს. მინსკის ჰიპოთეზის თანახმად, კრიზისი წარმოიშობა ბაზრის სუბიექტების მიერ საკუთარი ვალის მომსახურებასთან დაკავშირებული პრობლემების თანდათანობით გამწვავების შედეგად: ეკონომიკური აღმავლობის საწყის სტადიაზე ფირმებს შეუძლიათ დააფინანსონ საკუთარი პროექტები საკუთარი საშუალებების ან კრედიტების ხარჯზე, ამასთან, მათი შემოსავალი აღემატება სესხებზე გადასახდელ პროცენტებსა და სესხის ძირითად თანხას, შემდგომ ვალი გროვდება და კრედიტის მომსახურება რთულდება, ამასთან, შემოსავალი, მართალია, ფარავს პროცენტებს, მაგრამ სესხის ძირითადი თანხის ასანაზღაურებლად არასაკმარისია; საბოლოოდ, როცა სისტემა აღწევს ფინანსური სიმყიფის მწვერვალს, რომლის დროსაც იწყება ე.წ. პონცი-დაფინანსება (ეს უკავშირდება იტალიური წარმოშობის ამერიკელ ფინანსისტს, ჩარლზ პონცის, რომელმაც მეანაბრეებისადმი ძალიან მაღალი პროცენტების გადახდის დაპირებით შექმნა ფინანსური პირამიდა). ეს სტადია ხასიათდება იმით, რომ კომპანიათა უმრავლესობა ვერ ფარავს არათუ სესხის მთლიან თანხას, არამედ ამ სესხზე არსებულ პროცენტებსაც. არცთუ იშვიათად, კრიზისის წინა პერიოდში ფირმები იძულებულნი ხდებიან მოახდინონ თავიანთი სესხების რეფინანსირება ახალი კრედიტების მეშვეობით.

აქვე უპრიანია გავიხსენოთ ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც ეჭვქვეშ დგება სასესხო პროცენტის არსებობის მართლზომიერება, რომლის თანახმადაც, რეალურ სექტორს აპრიორულად არ შეუძლია ვალი სრულად აუნაზღაუროს საბანკო სექტორს. საქმე აქ არა მარტო პროცენტის არსებობას, არამედ მის სიდიდესაც ეხება. რეალურმა სექტორმა შეიძლება აიტანოს კრედიტი წლიური 5-7%-იანი განაკვეთით, მაგრამ 20-25%-იანი კრედიტის ატანა თითქმის გამორიცხულია. ფინანსური სისტემა ასეთი მაღალი პროცენტებით ნებისმიერი ინოვაციისა და მოდერნიზაციის უმთავრესი მტერია. მაგრამ, სესხზე პროცენტები თანამედროვე საბანკო სისტემის არსებობის საფუძველია. ის განაპირობებს ფულის მიმოქცევის ელასტიკურობას ფულადი მულტიპლიკატორის ეფექტით, რომელიც გულისხმობს ერთი ბანკის მიერ გაცემული კრედიტის გადაქცევას სხვა ბანკის რესურსად და ა.შ.

კორპორაციული და სახელმწიფო ვალის `შექმნა” ფულის მიწოდების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მექანიზმია. ფულადი მულტიპლიკატორის მოქმედება კიდევ უფრო სწრაფად მოქმედებს უკუმიმართულებით, როდესაც რომელიღაც ბანკი ჩართულია ამ სისტემაში, ხოლო სხვა ბანკები უკვე არ `აწარმოებენ” კრედიტებს. ფინანსური ბაზრები ისეა მოწყობილი, რომ ამ შემთხვევაში შეუძლებელი ხდება ფულის სესხად მიღება ძალიან მაღალი საპროცენტო განაკვეთითაც კი.

დავუბრუნდეთ ეკონომიკური ციკლის დინამიკის მიზეზებისა და შედეგების ანალიზს. ჰაიმან მინსკისეული ეკონომიკური ციკლის ზემოთ აღწერილი სქემა შეგვიძლია კიდევ უფრო გავშალოთ ინვესტიციების ეფექტიანობისა და ფულის მიწოდების დინამიკის გათვალისწინებით. ციკლის საწყის სტადიაზე, როდესაც ადგილი აქვს მოთხოვნის `დროებით გადავადებას~, ეკონომიკაში წარმოიქმნება დაუკმაყოფილებელი მოთხოვნილებების კერები, ამასთან, მასში არსებობს ჭარბი თავისუფალი რესურსები, მათ შორის, სამუშაო ძალა. მეწარმეები საკუთარ რესურსებს ახალ ბიზნესპროექტებში მიმართავენ. ამ შემთხვევაში რისკის ხარისხი დაბალია, ხოლო წარმატების ალბათობა ძალიან მაღალი. მაგრამ, ინვესტიციების (და მის საფუძველზე კაპიტალის) ზრდის კვალობაზე, სამეწარმეო მარჟის გაჯერების გამო, მრავალ საინვესტიციო პროექტზე შემოსავლიანობა ეცემა, ზოგიერთი კი საერთოდ წამგებიანი ხდება. ჰიპოთეზა ინვესტიციების შემოსავლიანობის შემცირებაზე მისი მოცულობის ზრდის კვალობაზე, შემოთავაზებულ იქნა ჯ. მ. კეინზის მიერ კაპიტალის ზღვრული ეფექტიანობის თეორიაში. ასეთი კანონზომიერება საერთო ეკონომიკური კანონის – წარმოების ფაქტორთა ზღვრული მწარმოებლურობის კლებადობის შედეგია.

მართლაც, 2000-იანი წლების შუა პერიოდში, როცა აღმოჩნდა, რომ საოფისე, უძრავ ქონებას მოჰქონდა საკმაოდ მაღალი შემოსავალი, ინვესტორებმა კაპიტალდაბანდებების მძლავრი ნაკადი მიმართეს სამშენებლო ბიზნესში. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი ვერ (ან არ) ხედავდა დაბანდების სხვა სფეროებს. მაგრამ, მიწოდებისა და კონკურენციის ზრდის გამო, მასზე შემოსავლიანობა შემცირდა. შესაბამისად, ინვესტიციების ეფექტიანობის ვარდნამ დროთა განმავლობაში შეამცირა ფირმების მიერ კრედიტების დაფარვის უნარი, რაც რეცესიის ობიექტური მიზეზი გახდა. თავდაპირველად კომპანიებისა და ბანკების მოგება გაიზარდა, მაგრამ შემდეგ კორპორაციული და საბანკო სექტორების რენტაბელობა სწრაფად შემცირდა.

როგორც ცნობილია, საკრედიტო შეზღუდვების პერიოდში, რომელიც უსწრებს ფინანსურ კრახს, ყველაზე მეტად საინვესტიციო საქონლის წარმოება ზარალდება. ამ ფაქტზე განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილეს ავსტრიული ეკონომიკური სკოლის წარმომადგენლებმა - ლუდვიგ ფონ მიზესმა და ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკმა, ასევე ერნანდო დე სოტომ. გარკვეულწილად ეს გამოწვეულია იმით, რომ რაც უფრო ხანგრძლივია საინვესტიციო პროექტი, მით უფრო მეტია ალბათობა იმისა, რომ ის აღმოჩნდეს კრიზისის ზონაში, რაც გულისხმობს მოცემულ პროექტებზე გაცემული სესხების დაუბრუნებლობას.

უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ამ საქონლის დიდი ნაწილის ყიდვა შეუძლებელია ხელფასით და მუშაკთა მიერ შექმნილი დანაზოგებით. როგორც წესი, მათი წარმოება მიმდინარეობს საკრედიტო რესურსების მოზიდვით. ამიტომ, ასეთი ტიპის საქონლის მიწოდება და მასზე მოთხოვნა ემყარება, უპირველეს ყოვლისა, დაკრედიტების ხელმისაწვდომობას, რაც განაპირობებს მის კარდინალურ სიმყიფეს რეცესიის ფაზაში. საკრედიტო ბუმი `ფინანსური პირამიდების~ მშენებლობის პროვოცირებას ახდენს, რომელიც განწირულია გარდაუვალი რღვევისათვის.

მიუხედავად `ფინანსური სიმყიფის~ თეორიის მიმზიდველობისა და სიმარტივისა, სინამდვილეში სიტუაცია ბევრად რთულია. მაგალითად, ძნელია გავიგოთ, თუ რომელია არსებული პროცესების თავდაპირველი მიზეზი და რომელი - შედეგი. რეცესიაში აღმოჩენას კუმულაციური ხასიათი აქვს, რომელშიც მორიგი მიზეზი ერთდროულად შედეგიცაა. დაკრედიტების ნებისმიერი შემცირება იწვევს ინვესტიციების, შემდეგ შემოსავლების შემცირებას, რაც დეფოლტების მეორად ინდუცირებას ახდენს. ამას კი დაკრედიტების, ინვესტიციებისა და მოთხოვნის კიდევ უფრო მასშტაბური შემცირება მოჰყვება და ა.შ. ყოველივე ეს კრახით სრულდება, რაც გამოწვეულია აქტივების გაუფასურებით, ფულადი ინიექციების შემცირებით და მომდევნო სავალო კრიზისით გარდაუვალი დეფლაციის ფონზე. ვიდრე მიმდინარეობს დაკრედიტება იმ ტემპებით, რომელიც საკმარისია მოთხოვნის შესანარჩუნებლად, რეცესიის რეალური ნიშნები პრაქტიკულად არ შეიმჩნევა. საკრედიტო `ბუმი~ არა მარტო განაპირობებს, არამედ ახდენს `გადახურების~ შენიღბვას. Aარსებული რენტაბელობის მაჩვენებელი დამაკმაყოფილებელია, მაგრამ მომავალი პროექტების რენტაბელობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად საკმარისია მიმდინარე და მომავალი დაკრედიტების ტემპები. ამიტომ, როგორც კი დაკრედიტება არასაკმარისი ხდება, კომპანია-ინვესტორების რენტაბელობა და მისი კრედიტუნარიანობა სწრაფად ეცემა. ამ თემას ქვემოთ დავუბრუნდებით. ამჯერად განვიხილოთ ეკონომიკური ზრდის თვითშეზღუდვის სხვა მიზეზები.

ეკონომიკური ზრდის პროცესში მეწარმეები ქმნიან ახალ ღირებულებებს და გეგმავენ მოგების მიღებას. მაგრამ, როგორც კი რთულდება შექმნილი პროდუქციის გაყიდვა, იწყება გარდაუვალი ეკონომიკური ვარდნა, რადგანაც შეუძლებელი ხდება კრედიტების დაბრუნება. მაშასადამე, ეკონომიკური ზრდის მხარდასაჭერად ფულადი მასა ადეკვატურად და უწყვეტად უნდა იზრდებოდეს, ხოლო ფულის მიმოქცევის სიჩქარე დაახლოებით მუდმივი უნდა იყოს. პირველი პირობა ცნობილია, როგორც `მონეტარისტული წესი~, რომელიც შემოთავაზებულ იქნა მ. ფრიდმენის მიერ. ციკლის მიმდინარეობის პროცესში დაგეგმილი ინვესტიციებისა და პროდუქციის მოცულობა, რომელიც აუცილებელია ამ პროექტების სარეალიზაციოდ, მუდმივად იზრდება, შესაბამისად, იზრდება რესურსების გამოყენება და სამუშაო ძალის დასაქმება, ხოლო რადგანაც რესურსები და განსაკუთრებით სამუშაო ძალა მკაცრად შეზღუდულია, ადრე თუ გვიან წარმოიქმნება დისბალანსი, ადგილი ექნება დანახარჯების ზრდას, რომელიც ხელს შეუშლის გეგმის განხორციელებას, ინვესტიციების გამოსყიდვას და კრედიტების დაბრუნებას. სხვა სიტყვებით, სისტემის პროპორციული გაფართოება იმ შემთხვევაში, თუ მისი ერთ-ერთი კომპონენტი ამოწურულია, შეუძლებელია წმინდა პრაქტიკული თვალსაზრისით.

საკრედიტო `ბუმის~ სტადიაზე მუდმივად იზრდება მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე, რაც იწვევს დასაქმების ზრდას. დასაქმებულთა ხელფასები მოთხოვნის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტია, რაც წარმოებული პროდუქციის რეალიზაციის საშუალებას იძლევა. მაშასადამე, სამუშაო ძალის შეზღუდულობა `სრული დასაქმების~ მიღწევის შემთხვევაში ზღუდავს მოთხოვნის შემდგომ გაფართოებას. ამ მომენტს  თითქმის ერთდროულად მიაქციეს ყურადღება კეინზიანური სკოლის წარმომადგენლებმა ჯონ ჰიკსმა ნაშრომში `სავაჭრო-სამრეწველო ციკლები~ და ედვინ ჰანსენმა - `ეკონომიკური ციკლები და ეროვნული შემოსავალი~. 

აღსანიშნავია, რომ ჯერ კიდევ კარლ მარქსმა მიაქცია ყურადღება მთელი წარმოებული პროდუქციის სრულად გაყიდვის შეუძლებლობას. მისი აზრით, ჭარბწარმოების მიზეზი კაპიტალისტების მიერ ზედმეტი ღირებულების მითვისება და მუშაკთა დაბალი ხელფასია. მიუხედავად იმისა, რომ მარქსის რეცეპტები საკამათოა, ეკონომიკური ციკლის თეორიაში ის ერთ-ერთი პიონერია.

ერთობლივი მოთხოვნის უკმარისობის პრობლემის დროებით გადაჭრა შესაძლებელია `ვალების~ ინდუცირებით, მაგრამ ვალის მოცულობა შეუძლებელია უსასრულოდ გაიზარდოს. რესურსების შეზღუდულობა ბანკებს აიძულებს კრედიტების შეკვეცას, დგება `ჭარბწარმოების~ კრიზისი, რომელიც არ დასრულდება მანამ, ვიდრე შექმნილი მარაგების ძირითადი მასა არ გაიყიდება, ხოლო ვალის დიდი ნაწილი არ დაიფარება, რაც არასაკმარისი მოთხოვნის პირობებში ახდენს დეფლაციის პროვოცირებას, წარმოების შემცირებასა და უმუშევრობის ზრდას.

პოსტკრიზისულ პერიოდში თანდათანობით გროვდება მოთხოვნის დეფიციტი, კაპიტალი ცვდება ფიზიკურად და მორალურად, გროვდება ჭარბი ლიკვიდურობა, ვალები თანდათანობით `გაიწოვება~, რაც ციკლის აღმავალ ტალღაზე მიანიშნებს. რა თქმა უნდა, მოთხოვნა შეიძლება დროებით გაიზარდოს ხელფასების ან სახელმწიფო შესყიდვების ზრდის ხარჯზე, მაგრამ სრული დასაქმების მიღწევის ფუნდამენტური ფაქტორების ამოწურვის შემთხვევაში, მოთხოვნის ზრდა დაკრედიტების, ხელფასების ან სახელმწიფო ვალის ზრდის ხარჯზე შეუძლებელია უსასრულოდ გაგრძელდეს.

ჯ. მ. კეინზის აზრით, ფულის ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანი ისაა, რომ მისი წარმოება შეუძლებელია ნებისმიერი მასშტაბით. იგივე შეიძლება ითქვას სამუშაო ძალაზე, რომელიც, მართალია, იზრდება შობადობის ხარჯზე, მაგრამ არა ყველა ქვეყანაში და არა ადეკვატური ტემპებით.

საბაზრო ეკონომიკა უნარიანია გაფართოვდეს მანამ, ვიდრე მასში არსებობს თავისუფალი რესურსები. როგორც კი ის ამოიწურება, იწყება ვარდნა. სწორედ ვარდნის დროს იქმნება პირობები, როცა ადგილი აქვს რესურსების გამოთავისუფლებას, დანაზოგებისა და გადავადებული მოთხოვნის რეალიზებას და ა.შ.. მაგრამ, რამდენად შესაძლებელია სრული დასაქმების მიღწევა? სრული დასაქმება საბაზრო ეკონომიკის პირობებში მიუღწევადია არა მარტო სოციალური და ინდივიდუალური ხასიათის, არამედ რეგიონული, სამუშაო ძალაზე მოთხოვნა-მიწოდებას შორის დისპროპორციების გამო. ბუმთან ახლოს მდგომ ციკლის სტადიაზე დასაქმების ზრდის ტემპი არასაკმარისი ხდება და საერთო ეკონომიკური ზრდაც ფერხდება.

აღსანიშნავია, რომ წმინდა სტატისტიკური თვალსაზრისით ინვესტიციების საერთო მოცულობის გარკვეული ნაწილი მცდარ გადაწყვეტილებებს ეფუძნება, რაც განპირობებულია მომავალი მოთხოვნის არასწორი შეფასებით, კრეატიული იდეების მცდარობით, საინვესტიციო პროექტების არასათანადო შეფასებით და ა.შ. მსგავსი შეცდომები, რომელიც იწვევს პრობლემური ვალების დაგროვებას, ილექება საბანკო სისტემაში და ფიზიკური ენთროპიის მსგავსად იზრდება. ლუდვიგ ფონ მიზესის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადგილი აქვს არასწორ საინვესტიციო გადაწყვეტილებებს.

ცხადია, მომგებიანი ინვესტიციები ქმნის პირობებს დადებითი ფულადი ნაკადების გენერაციისათვის, ზრდის მათ ღირებულებას, რაც თავის თავში მოიცავს ახალი ფულის შექმნის მექანიზმს. დაუსაბუთებელი, წამგებიანი ინვესტიციები ამცირებს აქტივების ღირებულებას, რაც ფაქტობრივად კვეცავს ფულად მასას. ანალოგიური პროცესი მიმდინარეობს საბანკო სისტემაში ინვესტიციების კრედიტებით დაფინანსების დროს: წარმატებული ინვესტიციების დროს აქტივები აჭარბებს პასივებს, ბანკი ღებულობს მოგებას. დაუსაბუთებელი ინვესტიციები იწვევს კრედიტების დაუბრუნებლობას, აქტივების ღირებულების შემცირებას და ბანკების ბალანსში `ხვრელების~ წარმოქმნას, რაც, თავის მხრივ, კვეცავს ფულად მასას. წარმატებული ბანკებისათვის ეს `ხვრელები~ იფარება წარმატებული პროექტებიდან, მაგრამ ეკონომიკური ციკლის მხოლოდ აღმავალ სტადიაზე. პრობლემა ისაა, რომ ეს პროცესი ბანკების მიერ ინიღბება და საკმაოდ გაუმჭვირვალეა.

ავსტრიული ეკონომიკური სკოლის ერთ-ერთი დამსახურება ისაა, რომ მართებულად აჩვენა საბანკო დაკრედიტების გაფართოებისა და ეკონომიკური ციკლის ურთიერთკავშირი. ამ სკოლის მიხედვით, კრიზისებში დამნაშავეა საკრედიტო ბუმი, რომლის დროსაც ადგილი აქვს საკრედიტო განაკვეთების შემცირებას, ხოლო საინვესტიციო პროექტები დროში იწელება. ეს ემპირიულ ფაქტებთან შესაბამისობაშია. ამიტომ, შეიძლება დავეთანხმოთ მათ მტკიცებას იმის თაობაზე, რომ საკრედიტო ბუმის წარმოშობა მცდარი ინვესტიციების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მიზეზი და წინაპირობაა. ავსტრიული სკოლის თანახმად, ამ შემთხვევაში ინვესტიციები აჭარბებს დანაზოგებს და ეროვნული დანაზოგების არსებული სტრუქტურა და მოცულობა არ შეესაბამება ახალ ჭარბ ინვესტიციებს. არსებობს სხვა მიზეზიც. კერძოდ, აუცილებელი ინფორმაციის არარსებობა იწვევს სტიქიურ საინვეტიციო აქტივობას, რომლის დროსაც ძალიან მაღალია დაუსაბუთებელი ინვესტიციების ალბათობა.

საბანკო სექტორი ეკონომიკის გულსისძარღვთა სისტემის როლს ასრულებს, სადაც ბანკები გულია, ხოლო საანგარიშსწორებო სისტემა – სისხლძარღვი. ჭარბი პულსი (რომელიც იზომება, როგორც დაკრედიტების მატების ტემპი) არღვევს სისტემას, მაგრამ მისი სისუსტე, ან სულაც, მისი არარსებობა, ისევე, როგორც ცოცხალ ორგანიზმში, აქაც დამღუპველია.

კრიზისის მეორე ძირითადი მიზეზი კრედიტების შეკვეცაა, რომელსაც ადგილი აქვს ეკონომიკაში პირველადი ნეგატიური ფონის გაძლიერების შედეგად. ციკლების თეორიაში ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხია ის, თუ რა წარმოადგენს ნეგატიური მოვლენის დაწყების პირველად მიზეზს. შეიძლება ასე ვივარაუდოთ: კომპანიების ფინანსური მდგომარეობის გაუარესება, საბანკო სისტემაში რესურსების დეფიციტი და ნორმატიული შეზღუდვები, კრედიტების ზრდის ტემპის შემცირება, ვადაგადაცილებული დავალიანებების პირველადი ზრდა და რისკების გადაფასება, ფინანსურ ბაზრებზე შიგა და გარე შოკები ან მათი კომბინაცია.

როგორც კრიზისის წინა პერიოდების ანალიზი გვიჩვენებს, კრიზისების მწვავე სტადიას უსწრებს გარკვეული მოდუნება, ეკონომიკაში ფულადი მასის ზრდის ტემპების შენელება. მაგალითად, ასეთ მოვლენას ჰქონდა ადგილი აშშ-ში 1929 და 2008 წლების პირველ ნახევარში. ეს ფაქტი მონეტარისტების მხრიდან დაჟინებული ყურადღების ობიექტია. ასეთი მდგომარეობა კარგად შეესაბამება ჰაიმან მინსკისეულ `ფინანსური სიმყიფის~ სტადიას. შესაძლებელია, რომ ეს გამოწვეული იყოს `საკრედიტო შეკვეცის~ პირველი ნიშნებით. ამ მომენტში საკმარისია უმნიშვნელო ბიძგიც კი, რომელიც ქმნის მინიმალურ ფულად დეფიციტს, რომელსაც შეუძლია მასშტაბური კრიზისის პროვოცირება ჯერ საფონდო ბაზარზე, შემდგომ საფინანსო და საბანკო სისტემაში, რაც იწვევს ერთობლივი მოთხოვნის მნიშვნელოვან შემცირებას და ეკონომიკის კოლაფსს.

ყველაზე რთული პროცესი, რომელიც იწვევს კრიზისების გაჭიანურებას, ესაა წამგებიანი ინვესტიციების ლიკვიდაცია, კომპანიებისა და ბანკების გათავისუფლება პრობლემური ვალებისაგან. ასეთი სურათი კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს კრიზისული მოვლენების მატერიალურ საფუძველს. წამგებიანი ინვესტიციების მაჩვენებელი მაკროდონეზე დაუბრუნებელი ვალების წილია მთლიან შიგა პროდუქტში, ბანკების აქტივებში, წამგებიანი და გაკოტრებული ფირმების წილი ფირმების საერთო რაოდენობაში.

პრაქტიკაში ნებისმიერი ეკონომიკური კრიზისი სრულდება საკუთრების ტოტალური გადანაწილებით ფინანსური სექტორისა და უმსხვილესი კომპანიების სასარგებლოდ. ეს ძალიან საინტერესო მომენტია და მასზე უნდა გამახვილდეს განსაკუთრებული ყურადღება. ამასთან, ეკონომიკური ციკლის დინამიკა პრაქტიკულად სრულად განისაზღვრება საბანკო საკრედიტო ციკლის დინამიკით და რეალური სექტორის ვალის დაგროვებით საბანკო სექტორის მიმართ. ეს პროცესი მკაცრად ციკლური ხასიათისაა და ეკონომიკაში ზრდისა და ვარდნის ძირითადი მიზეზია.

წარმოების საბაზრო წესისათვის დამახასიათებელია წინააღმდეგობა წარმოებასა და მოხმარებას შორის. არსებობს, სულ მცირე, სამი ფაქტორი, რომელიც ზღუდავს მოთხოვნისა და მიწოდების გაფართოებას და განაპირობებს კიდეც თანამედროვე ეკონომიკური სისტემის არამდგრადობას: ინვესტიციებზე შემოსავლიანობის შემცირება, სრული დასაქმების მიღწევა და საბანკო სისტემის მხრიდან დაკრედიტების შეზღუდულობა. მოკლედ, ციკლის თეორია შეიძლება ასე ჩამოვაყალიბოთ: საკრედიტო `ბუმი~, `ფინანსური სიმყიფე~, ჭარბწარმოება და სავალო კრიზისი.

რაც შეეხება ალტერნატიულ გეგმიან ეკონომიკას, სადაც დაკრედიტებაზე გადაწყვეტილება მიიღებოდა სახელმწიფოს მიერ, დეპრესია და ფინანსური კრიზისი, როგორც ასეთი, არ არსებობდა.

მეორე ალტერნატიულ მაგალითს წარმოადგენს ბოლო 40 წლის განმავლობაში მუდმივი საგარეო ექსპანსიის ფონზე უწყვეტად განვითარებადი ჩინეთის ეკონომიკა, რომელსაც `ეკონომიკური თავისუფლების~ პარალელურად გააჩნია სახელმწიფო რეგულირების აშკარად გამოხატული სპეციფიკა, სადაც ძირითადი საქმიანობა ფინანსური სისტემისა და ბუნებრივი მონოპოლიების რეგულირებაა. ფინანსური სისტემის გულს სახელმწიფო ბანკები წარმოადგენს, რომლებიც ახორციელებენ დირექტიულ დაკრედიტებას. არსებობს შეზღუდვები კაპიტალის მოძრაობაზე, კონვერტირებადობაზე, აქცენტი კეთდება სუვერენულ ფინანსურ პოლიტიკაზე, ეროვნული ვალუტის დომინირებაზე, სახელმწიფო საკუთრების დომინირებაზე ბუნებრივი მონოპოლიის სექტორში, რომელიც ქვეყანაში საკმაოდ დაბალი ტარიფების არსებობას უზრუნველყოფს. ერთი სიტყვით, სახეზეა აშკარა ანტილიბერალური მოდელი, რომელიც ეკონომიკას აბსოლუტურად მდგრად სისტემად აქცევს. ყოველივე ეს ეყრდნობა იაფი სამუშაო ძალის უზარმაზარ მარაგს, რომელსაც მუდმივად გააჩნია დასაქმებისა და უწყვეტი საგარეო ექსპანსიის მნიშვნელოვანი მარაგები, რაც მას ჯერჯერობით საშუალებას აძლევს გაყიდოს ყველაფერი, რაც იწარმოება. ამ ექსპანსიის მეორე მხარეა განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკაში ტრადიციული დარგების სტაგნაცია, რომლებიც კარგავენ სამუშაო ადგილებს ჩინეთის ეკონომიკის ზრდის ფონზე.

მიუხედავად  რისკისა და `გადახურების~ ზოგიერთი ნიშნისა, ჩინეთის ეკონომიკას უწინდებურად შეუძლია თავი დააღწიოს რეცესიას, რადგანაც მისი ფინანსური ბაზრები დაცულია, სახელმწიფო მზადაა ნებისმიერ მომენტში მოახდინოს საბანკო სისტემის რეკაპიტალიზაცია და მიაწოდოს იმდენი ლიკვიდურობა, რამდენიც საჭირო იქნება. რაც შეეხება სამუშაო ძალას, მისი მარაგი ჯერჯერობით ამოუწურავია.

გლობალური ეკონომიკური კრიზისის ერთ-ერთი მიზეზი მსოფლიო ეკონომიკაში არსებული დისპროპორციაა, რომელიც ხანგრძლივი დროის მანძილზე შენიღბული იყო ვალის ზრდით, უპირველეს ყოვლისა, აშშ-სა და იაპონიაში. ეს დისპროპორცია გამოწვეულია, ერთი მხრივ, აშშ-ში, იაპონიასა და ევროპაში წარმოების პოტენციურ შესაძლებლობებსა და მეორე მხრივ, საკუთარი წარმოების პროდუქციის გასაღებისათვის საჭირო ადეკვატურ ბაზრებს შორის შეუსაბამობით, რაც, თავის მხრივ, განპირობებულია დასავლეთის ქვეყნების ისტორიული სურვილით, შეინარჩუნონ თავიანთი ჰეგემონია მესამე მსოფლიოს ქვეყნებზე ამ ქვეყნების ჩამორჩენილობითა და ექსპლუატაციით, რაც აშშ-ს, იაპონიასა და დასავლეთ ევროპას ბუმერანგივით დაუბრუნდა. ალბათ, ამ ქვეყნებში ეკონომიკური მდგომარეობა უკეთესი იქნებოდა აფრიკას, რუსეთს, ლათინურ ამერიკასა და ინდოეთს უფრო განვითარებული ეკონომიკა რომ ჰქონდეთ. ამ მოვლენას ჯოზეფ სტიგლიცმა `გლობალური მოთხოვნის სისუსტე~ უწოდა. გარდა ამისა, ბოლო 40 წლის მანძილზე ინდუსტიულად განვითარებულ ქვეყნებში ყველაზე სწრაფად მზარდი სფერო ფინანსური სექტორი იყო, რომელმაც კოლოსალურ მასშტაბებს მიაღწია. მაგალითად, აშშ-ში ეკონომიკის ფინანსური კაპიტალიზაცია 2008 წლისათვის დაახლოებით 48 ტრლნ დოლარს შეადგენდა, რაც სამჯერ აღემატებოდა ამ ქვეყნის მთლიან შიგა პროდუქტს. ეს კი იმაზე მეტყველებს, რომ გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზი მსოფლიო ეკონომიკასა და ცალკეული ქვეყნების ეკონომიკაში წარმოქმნილი სტრუქტურული დისპროპორციაა, რაც გულისხმობს ფინანსური სექტორის მოწყვეტას `ფიზიკური ეკონომიკისაგან~[3].

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება შემდეგი დასკვნის გაკეთება: ა) ეკონომიკის მდგრად განვითარებას უნდა ჰქონდეს ზრდის ოპტიმალური ტემპები. უფრო მაღალი ტემპები სისტემას `გადახურებისკენ~ უბიძგებს; ბ) ზრდის ოპტიმალური ტემპები მიღწეული უნდა იქნეს საპროცენტო განაკვეთების ადეკვატური რეგულირებით, მოქნილი ანტიციკლური ფისკალური პოლიტიკით; გ) უნდა მოხდეს ვალების რესტრუქტურიზაცია, ვალების შესაძლო მთლიანი ან თუნდაც ნაწილობრივი ჩამოწერა, ასევე მათი გაუფასურება და ლიკვიდურობის შეთავაზება; დ) საინვესტიციო პროექტების დაფინანსების ფართო არჩევანის შეთავაზება; საინვესტიციო პროექტების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მათი დაფინანსების უზრუნველყოფა პროცენტების გადახდის ვალდებულების გარეშე.